Пирами́да Хео́пса (араб. هرم خوفو), Великая пирамида Гизы — крупнейшая из египетских пирамид, памятник архитектурного искусства Древнего Египта; единственное из «Семи чудес света», сохранившееся до наших дней, и самое древнее из них: её возраст оценивается примерно в 4500 лет.

Расположена на плато Гиза в окрестностях египетской столицы и дельты Нила, на его левом берегу; самая северная из трёх больших пирамид плато, носящих имена трёх фараонов Древнего царства из четвёртой династии, предполагаемых заказчиков строительства, — Хеопса (Хуфу), Хефрена (Хафры) и Микерина (Менкауры). Три пирамиды — со сторонами, точно ориентированными по четырём сторонам света^[1], — были сооружены в окрестностях городов Мемфиса (столицы Древнего царства) и Гелиополя за тысячелетия до основания Каира^[2].

Это одноярусная пирамида с гладкими сторонами и квадратным основанием, облицовка с которой была снята при султане Баркуке в 1395 году, а вершина представляет платформу в 10 м длины и ширины. С первоначальной высотой почти 147 метров, на протяжении более трёх тысячелетий (до возведения собора в Линкольне, Англия, ок. 1300 года) пирамида была самой высокой постройкой на Земле. С 1979 года, как и многие другие пирамиды комплекса «Мемфис и его некрополи — район пирамид от Гизы до Дахшура», является частью Всемирного наследия ЮНЕСКО.

1.Թթվածնի ատոմում քանի՞ էլեկտրոնն է առկա:

Թթվածնի ատոմում առկա է 8 էլեկտրոն, քանի որ նրա ատոմային թիվը 8 է:

2.Որքա՞ն է թթվածին տարրի հարաբերական ատոմային զանգվածը։

Թթվածնի հարաբերական ատոմային զանգվածը մոտավորապես 16 u է:

3.Որքա՞ն է ածխածին տարրի Ar-ը։

Ածխածնի Ar-ը մոտավորապես 12 u է:

4.Որքա՞ն է նատրիում տարրի Ar-ը։

Նատրիումի Ar-ը մոտավորապես 23 u է:

5.Սահմանե՛ք քիմիական երևույթ հասկացությունը:

Քիմիական երևույթ կոչվում է այն երևույթը, որի ընթացքում նյութերի բաղադրությունը փոխվում է, և առաջանում են նոր նյութեր:

6.Նշե՛ք քիմիական երևույթի օրինակներ:

Քիմիական երևույթի օրինակներ.

Երկաթի ժանգոտումը

Թուղթը այրվելը

Կալցիումի ռեակցիան ջրի հետ

Ածխաջրածնի այրումը

7.Տվե՛ք հարաբերական ատոմային զանգվածի սահմանումը.

Հարաբերական ատոմային զանգվածը որևէ տարրի ատոմի միջին զանգվածն է, որը հաշվարկվում է բնության մեջ առկա իզոտոպների հաշվարկված զանգվածային հարաբերակցությամբ:

8.Մեկնաբանե՛ք Ar ( ֆտոր)=19 հավասարությունը:

Ar (ֆտոր) = 19 նշանակում է, որ ֆտորի մեկ ատոմի հարաբերական ատոմային զանգվածը 19 u է:

9.Հաշվե՛ք հետևյալ երեք տարրերից յուրաքանչյուրի ատոմի զանգվածը՝ m_o-ն.

Ատոմի զանգված (m₀) = (Ar × 1.66 × 10⁻²⁴ գ)

10.Ar (բոր)=11 2.Ar(ցինկ)=65 3.Ar(պղինձ)=64

Բորի ատոմի զանգվածը ≈ 1.83 × 10⁻²³ գ

Ցինկի ատոմի զանգվածը ≈ 1.08 × 10⁻²² գ

Պղնձի ատոմի զանգվածը ≈ 1.06 × 10⁻²² գ

11.Հաշվե՛լ H₂SO₄, Na₂SO₄,K₂SO₄,CO₂ նյութերի հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը:Եվ յուրաքանչյուրի զանգվածային բաժինը:

201.Տրված ածանցավոր բառերում առանձնացրո՛ւ արմատը  և ածանցը:

Խնձոր-ենի, տգ-եղ, ան-հարմար, ան-զեն, ան-տուն, ան-գութ , դժ-բախտ, դժ-գոհ, լ-ճակ, շ-նիկ, գառ-նուկ,  կանա-չեղեն, մի-տք,  լեռ-նցի, սար-եցի, գյուղ-ացի։

202.Առանձին սյունակներով դուրս գրե՛լ նախածանց, վերջածանց, ինչպես նաև թե՛ նախածանց, թե՛ վերջածանց ունեցող բառերը։
Անհայտ, խնձորենի, անմտություն, հակաթույն, մթերային, տգեղ,
վերահաշվում, անհոգաբար, կաղնուտ, անհավատալի, միլիոնավոր, չկամ,
ցուցանակ, արտապատկեր, ենթավարպետ, գերադաս, կղզյակ, հարակից,
հայրական, ներգրավում, տրամագծորեն, անհարմար, ապաշնորհ, դժգոհություն,
հավաքածու, լսարան, համատեղություն, ծիծաղելի, անթիվ, մորթեղեն, միտք։

203.Փակագծերում տրված բայերը անհրաժեշտ քերականական ձևերով գրի՛ր նախադասության համապատասխան տեղերում։

1. Ընթացող գնացքի լուսամուտից …․ մոտակա բնակավայրերի լույսերը, որոնք մի պահ …. թանձրացող խավարում, ապա ….։ (երևալ, անհետանալ, առկայծել)
2. Հանգստյան տան բակում մարդիկ …., երեխաները, ճոճանակների վրա նստած, …., իսկ մեղմ քամին …. մոտակա սարերի զովությունը։ (օրորել, զբոնել, բերել)
3. Վարպետը …. հաստոցը, …. նոր պատրաստած դետալը և …. գծագրի հետ՝ երբեմն ինչ-որ չափումներ անելով։ (վերցնել, անջատել, համեմատել)
4. Դաշնակահարի մատները …. ստեղների վրայով, և դահլիճը …. հոգեպարար մի երաժշտությամբ, որն …. ունկնդիրների հոգիները։ (ալեկոծել, ողողել, սահել)
5. Ճամփեզրի խոտերի միջից հանկարծ մի աղվես …., որն …. ճանապարհի մյուս կողմն ու …. թփուտներում։ (անցնել, անհետանալ, հայտնվել)

204.Տրված բառերից առանձնացնե՛լ հականշային 10 զույգ։
Փութաջան, ամպոտ, դալար, ծույլ, ուսյալ, երկչոտ, հինավուրց, գագաթ,
օրինական, անջրդի, ապօրինի, ինքնահավան, նոսր, ողորկ, հեռավոր,
արատավոր, խորդուբորդ, ջրարբի, համարձակ, ջինջ, տգետ, հմուտ, ստորոտ,
թանձր, անբասիր։

1. Ի՞նչ գաղափարներ էին քարոզում պավլիկյանները: Արդյո՞ք շարժումը միայն բացասական հետևանքներ ունեցավ Հայաստանի համար:

Պավլիկյանների սկզբունքները գրեթե չէին տարբերվում մյուս աղանդների սկզբունքներից։ Նրանք հավատում էին, որ գոյություն ունի երկու աստված՝ Բարի (Երկնային Հայր) և Չար (Արարիչն աշխարհի): Տեսանելի աշխարհի արարիչը չար աստվածն է՝ սատանան, մինչդեռ ինչը հոգևոր է և անտեսանելի, բարի աստծո գործն է։ Նրանք մերժում էին եկեղեցին՝ իբրև «դևերի կացարան»։ Մերժում էին մկրտությունն ու հաղորդությունը։ Դեմ էին մսակերու- թյանն ու սեփականություն ունենալուն։ Ուսմունքը համակարգված էր Ավետարանի հիման վրա կազմված մի գրքի մեջ, որ կոչվում էր «Զորություն»։ 

2. Ի՞նչ քաղաքականություն էին վարում արաբները Հայաստանում այն նվաճելուց հետո: Ինչո՞ւ:

VII դարի վերջին, երբ Արաբական խալիֆայությունը վերջնականապես հաղթեց Բյուզանդիային, նրան այլևս պետք չէր կիսանկախ Հայաստան: 701 թ. արաբական հզոր բանակը ներխուժեց Հայաստան՝ ճանապարհին ավերածություններ գործելով։ Բարեկեցիկ քաղաքներն ու եկեղեցիներն ավերվեցին, բերդերը գրավվեցին, բնակչությունը սպանվեց կամ ստրկացվեց ու տեղահանվեց:

3. Որքանո՞վ էր արդարացված 652 թ. հայ-արաբական պայմանագիրը. մանրամասնիր՝ քննարկելով պայմանագրի կետերը:

Մնալով միայնակ արաբական արշավանքների դեմ, հնարավոր է, նաև դառնացած քաղաքական և կրոնական ճնշումներից՝ Թեոդորոս Ռշտունին կատարեց Բյուզանդիայի հետ հարաբերությունները խզելու վճռական քայլը: 652 թ., երբ պարզ դարձավ, որ արաբներին դիմադրելու միջոցներ չունի, Թեոդորոս Ռշտունին մեկնեց Դամասկոս և պայմանագիր կնքեց Ասորիքի արաբ փոխարքա Մուավիայի հետ: Ըստ այդ պայմանագրի՝ (1) Հայաստանը ճանաչում էր խալիֆի գերիշխանությունը և (2) երեք տարի ազատվում էր հարկային պարտականություններից: (3) Թույլատրվում էր 15-հազարանոց հեծելազոր պահել՝ խալիֆայության հաշվին, և (4) Հայաստանում արաբական զորքեր չէին տեղակայվելու։ (5) Խալիֆայությունը հանձն էր առնում ռազմական օգնություն ցուցաբերել Հայաստանին, եթե ենթարկվեր հարձակման:

Այն թույլ տվեց Հայաստանին, որոշ ընդհատումներով, պահպանել փաստացի անկախությունը մինչև VII դարի վերջը: Խաղաղության այս կարճատև շրջանը հայ ժողովրդին զարգանալու և բարգավաճելու հնարավորություն տվեց։ Հնարավոր եղավ ավարտին հասցնել հայկական ճարտարապետության գլուխգործոց Զվարթնոցի տաճարը:

4. Ի՞նչ հետևանքներ ունեցան նախարարական տոհմերի համար հակաարաբական ապստամբությունները: Որո՞նք էին այդ ապստամբությունների դրական և բացասական կողմերը:

Այս բավականին բարդ պայմաններում հայ քաղաքական և կրոնական գործիչների շրջանում հստակ ուրվագծվեց երկու քաղաքական հոսանք: Նրանց մի մասը կարծում էր, որ հարկավոր է ապստամբել և ապավինել Բյուզանդիայի հովանավորությանը, մյուս մասը՝ որ հարկավոր է հրաժարվել Բյուզանդիայի հովանավորությունից և սեփական ուժերով, դիվանագիտորեն պահպանել միավորված Հայաստանի ինքնուրույնությունը։

Ապստամբությունները հիմնականում ձախողվում էին, թեպետ դրական նշանակություն ևս ունենում էին: Դրանք արաբներին ստիպեցին փոխել վերաբերմունքը Հայաստանի նկատմամբ և ճանաչել նախարարների հողատիրական ժառանգական իրավուքները:

5. Ինչո՞վ էր պայմանավորված Բյուզանդիայի քաղաքականության մեղմացումը հայերի նկատմամբ:

Արաբների հետզհետե աճող սպառնալիքը հարկադրեց Բյուզանդիային որոշ առումներով մեղմել իր քաղաքականությունը հայերի նկատմամբ, ինչը չէր նշանակում հրաժարվել նրանց լիակատար հպատակեցման ծրագրերից:

6. Որքանո՞վ էին արդարացված Մամիկոնյանների և Բագրատունիների խմբավորումների մոտեցումները. հիմնավորի՛ր և փաստարկի՛ր:

Նրանց մի մասը կարծում էր, որ հարկավոր է ապստամբել և ապավինել Բյուզանդիայի հովանավորությանը, մյուս մասը՝ որ հարկավոր է հրաժարվել Բյուզանդիայի հովանավորությունից և սեփական ուժերով, դիվանագիտորեն պահպանել միավորված Հայաստանի ինքնուրույնությունը։ Առաջին հոսանքը գլխավորում էին Մամիկոնյանները, իսկ երկրորդը՝ Ռշտունիները, իսկ ապա՝ Բագրատունիները։ Երկրորդ հոսանքի ներկայացուցիչները, սակայն, չէին բացառում նաև հակաարաբական ապստամբությունները: Եվ պատահական չէ, որ Հայաստանի՝ արաբական Արմինիա փոխարքայության մաս դառնալուց հետո արաբ ոստիկանների բռնի քաղաքականությունից դժգոհ նախարարների ապստամբությունը գլխավորում էր Սմբատ Բագրատունին:

7. Պատկերացրո՛ւ, որ դու ապրում ես Դվին քաղաքում, և քո հայրն իր պապից մեծ գրադարան է ժառանգել, որը պետք է Նախիջևանից տեղափոխեք Դվին: Գրքերը դասավորելիս դու տեսնում ես այնտեղ պավ- լիկյանների սրբազան գիրքը՝ «Զորությունը»։

Ինչպիսի՞ն կլինի քո արձագանքը։ Ինչո՞ւ։

Ես կհանձնեի Մատենադարանին այդ գիրքը, քանի որ մեր պատմության մի մասն է։

Յուրաքանչյուր քիմիական մաքուր նյութ, գտնվելու վայրից ու ստացման եղանակից անկախ ունի միևնույն հաստատուն բաղադրությունը:

Օրինակ

Կատարենք փորձ.
Պատրաստենք երկաթի և ծծմբի փոշիների խիստ որոշակի զանգվածային` 7:4  հարաբերությամբ խառնուրդ,

լցնենք փորձանոթի մեջ և տաքացնենք: Երբ  խառնուրդը փորձանոթում սկսում է սևանալ, տաքացումը դադարեցնենք: Փոխազդեցությունը շարունակվում է ինքնաբերաբար`  ռեակցիայի ընթացքում անջատված ջերմության հաշվին (ընթացող ռեակցիան ջերմանջատիչ է):

Ռեակցիան ավարտվելուց հետո փորձանոթը սառեցնենք մինչև սենյակային ջերմաստիճան և ուսումնասիրենք այն:

Ինչպես տեսնում ենք, փորձանոթում առաջացել է երկաթի սև սուլֆիդ, այն այլևս չի պարունակում ո’չ դեղին ծծումբ, ո’չ էլ մետաղական երկաթ: Դրանում համոզվելու համար բերանքսիվայր  շրջված փորձանոթը թափահարենք. ոչինչ չի թափվում, փորձանոթի տակ տեղադրված թուղթը մաքուր է:

Փորձանոթում տեղի է ունեցել երկաթի և ծծումբի առանց մնացորդի փոխազդեցություն:

Ջարդենք փորձանոթը և հետազոտենք ստացված նյութը, այն սև գույնի պինդ նյութ է: Մոտեցնենք մագնիսը, նյութը մագնիսի կողմից չի ձգվում: Նշանակում է, մետաղական երկաթ չի պարունակում:

Փորձը կրկնենք, սակայն ծծումբը վերցնենք ավելցուկով: Երբ փորձանոթում ռեակցիան դադարի և այն սառչի, ուսումնասիրենք պարունակությունը, բացի սև նյութից` երկաթի (II) սուլֆիդից, այն պարունակում է նաև դեղին նյութ` ծծումբ: Այսինքն` ծծումբը լրիվ չի փոխազդել,  քանի որ վերցված էր ավելցուկով:

Փորձերը ցույց են տալիս,  մաքուր երկաթի սուլֆիդ կստացվի երկաթի ու ծծմբի միայն խիստ որոշակի զանգվածային հարաբերության դեպքում (7:4)
Նման և բազմաթիվ այլ փորձեր կատարելով՝ պարզում են ցանկացած նյութի բաղադրությունը, որն արտահայտվում է քիմիական բանաձևով:

Պատասխանել հարցերին

1.Սահմանի՛ր նյութի բաղադրության հաստատունության օրենքը:

2. Լրացրո՛ւ բաց թողնված բառերը.
   Քիմիական միացության մոլեկուլում ատոմները միանում են…
   զանգվածային հարաբերությամբ:
3. Հաշվի՛ր տարրերի զանգվածային հարաբերությունները հետևյալ բանաձևերն ունեցող միացություններում,
   ա) կալցիումի օքսիդ ա)CaO. բ)ծծմբաջրածին՝H2S գ)մեթան՝ CH4 դ)ֆոսֆորի օքսիդ P2Օ5

4.Ի՞նչ է ցույց տալիս հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը:

5.Ինչո՞ւ հարաբերական մոլեկուլային զանգվածը չունի չափողականություն:

6.Լրացրո՛ւ աղյուսակը.

7.Տեղեկատվական աղբյուրներում որոնի՛ր կենցաղում օգտագործվող մի քանի նյութի (խմելու սոդա, քացախաթթու (քացախ), մեթան) քիմիական բանաձևերը և հաշվի՛ր դրանց հարաբերական մոլեկուլային զանգվածները:

8.

ա․ ( a + b ) ( a + c )
բ․ ( a + b ) ( x — y )
գ․ ( a + b ) ( 2 + x )
դ․ ( a + b ) ( x — 2 )
ե․ ( a + b ) ( 2x + 1 )
զ․ ( a + b ) ( 3x — 2y )

ա․ (m + n) (a + 2)
գ․ (a — b) (m + 1)
ե․  (x + y) (3 — 1)
բ․(x + y) (3 — a)
դ․ (p — q) (a — b)
զ․ (a — b) (x — 3)

ա․ (x + y) (a + 1)
գ․  (2a — b) (2x — 2)
ե․ (7x — 3y) (2 — a)
բ․ (m — n) (3 + b)
դ․ (x — 2) (m — a)
զ․ (5k — 9b) (2a + 3c)

1. Ո՞ր աշխատանքն է կոչվում օգտակար:
Երբեմն որոշ աշխատանք կատարելիս մենք հավելյալ աշխատանք են օգտագործում շփումը հաղթահարելու համար։ Օգտակար է կոչվում այն աշխատանքը որը մենք վատնել են միայն բեռը բարձրացնելու համար։

2. Ո՞ր աշխատանքն է կոչվում լրիվ կամ ծախսված:
Լրիվ աշխատանքը դա այն աշխատանքն է որ մենք ծախսել ենք և՛ բեռը բարձրացնելու համար, և՛ շփումները հաղթահարելու համար։

3. Ինչո՞ւ լրիվ աշխատանքը միշտ մեծ է օգտակար աշխատանքից:
Քանի որ լրիվ աշխատանքը ընթացքում մենք նաև շփումներն ենք հաղթահարում, ինչը չի կարելի ասես օգտագար աշխատանքի ժամանակ։

4. Ո՞ր մեծությունն է կոչվում մեքենայի կամ մեխանիզմի օգտակար գործողության գործակից:
Այն ֆիզիկական մեծությունը որը ցույց է տալիս թե օգտակար աշխատանքը լրիվ աշխատանքի որ մասն է կազմում կոչվում է ՕԳԳ։

5. Հնարավո՞ր է, որ ՕԳԳ-ն հավասար կամ մեծ լինի 100％ -ից:
Ոչ քանի որ․
ՕԳԳ=Օգտակար ախատանք/լրիվ աշխատանք
Հետևաբար ՕԳԳ-ն միշտ փոքր է 1-ից։
Իսկ այս բանաձից ելնելով․
η=A_օգ/A_լր∙100%
Կհասկանանք որ հնարավոր չէ։

6. Ձևակերպեք մեխանիկայի  «ոսկի կանոնը»:
Մեխանիզմի օգնությամբ քանի անգամ շահում ենք ուժի մեջ այնքան անգամ կորցնում ենք ճանապարհի մեջ և հակառակը։

Աշխարհագիր | մարդկանց և գույքի ցուցակագրություն՝ վիճակագրություն, մարդահամար:

Բյուզանդիա | 395 թ. Հռոմեական կայսրության բաժանումից հետո Արևելահռոմեական կայսրությանը տրված անվանումը:

428 թ. Արշակունյաց թագավորության անկումից հետո Պարսկաստանի հսկողության տակ անցած Արևելյան Հայաստանը վերածվեց Սասանյան պետության վարչական միավորի՝ մարզպանության: Հաջորդ երկու դարերի ընթացքում պարսկական Հայաստանը կառավարում էին մարզպանները, որոնք նշանակվում էին Սասանյան տիրակալների կողմից: Ի տարբերություն մյուս մարզպանությունների՝ Հայաստանն օժտված էր ավելի մեծ իրավունքներով. երկրի կարևորագույն պաշտոնները (հազարապետություն, սպարապետություն և այլն) թողնվել էին նախարարներին, միառժամանակ պահպանվել էր նախարարների իրավունքների անձեռնմխելիությունը:

Սակայն Հազկերտ II-ի (439-457) օրոք վերջ դրվեց քրիստոնյաների նկատմամբ մինչ այդ եղած հարաբերական հանդուրժողականությանը։ Տերության նվաճողական նպատակների համար կրկին սկսեց օգտագործվել զրադաշտականությունը:

Սասանյանների քաղաքականության փոփոխությունը

Պարսկաստանի հսկողության տակ անցած Արևելյան Հայաստանի ներքին ինքնուրույնությունը թուլացնելու, իսկ ապա վերացնելու նպատակով Հազկերտը նախ՝ հայ նախարարներին ներգրավեց կայսրության արևելյան սահմաններում անվերջանալի արշավանքների մեջ՝ ընդդեմ հոների: Արքան հույս ուներ այդպես զրկել հայերին ռազմական դիմադրական ուժից: Հայերին ինքնուրույնությունից զրկելու լուրջ խոչընդոտ էր նաև Հայոց եկեղեցին, որը Արշակունիների անկումից հետո մարմնավորում էր երկրի պետականությունը։ Ուստի պարսկական ազդեցությունն ուժեղացնելու և երկիրն ապակայունացնելու նպատակով 447 թ. անցկացվեց աշխարհագիր՝ հողերի և բնակչության հաշվառում։ Արդյունքում հարկերն ավելի ծանրացան, և հարկման ենթարկվեցին հասարակության բոլոր շերտերը, անգամ եկեղեցին, որը մինչ այդ ապահարկ էր։ Պարսիկ ավագանուն հանձնվեցին երկրի գործակալությունները՝ բացի սպարապետությունից։ Հայերի ձեռքում էր նաև մարզպանությունը։ Մարզպանը Վասակ Սյունին էր, սպարապետը՝ Վարդան Մամիկոնյանը:

Նախապատրաստական այս աշխատանքներից հետո արդեն պարսից կառավարությունն անցավ վճռական գործողության։ Հազկերտ II-ը 449 թ. հատուկ հրովարտակով հայերից պահանջում էր անհապաղ զրադաշտականություն ընդունել։

Ավարայրի ճակատամարտը

Արտաշատում հայ հոգևոր առաջնորդների և նախարարների մասնակցությամբ գումարվում է հատուկ ժողով։ Չնայած առկա որոշ տարաձայնություններին՝ ժողովի մասնակիցները կազմում են պատասխան հայտարարություն, որով իրենց հավատարմությունն են հայտնում թե՛ Սասանյան կայսրությանը, թե՛ քրիստոնեությանը: Ստանալով այս պատասխանը՝ Հազկերտ II-ը Տիզբոն է կանչում անվանի հայ նախարարներին։ Նրանց հետ էին մարզպան Վասակ Սյունին և սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը: Տիզբոն ժամանած նախարարներից պահանջվում էր հրաժարվել քրիստոնեությունից և զրադաշտականություն ընդունել։ Հայրենիք վերադառնալու և դիմադրություն կազմակերպելու նպատակով նախարարները որոշում են առերես ուրանալ քրիստոնեությունը և ընդունել զրադաշտականությունը։ Բայց պարսից արքան նրանց Հայաստան է ուղարկում հատուկ զորախմբի և մոգերի ուղեկցությամբ, որոնք պետք է ամենուր զրադաշտական սովորույթներ պարտադրեին:

Հայրենիք վերադարձած նախարարները միանում են Հայաստանում ծայր առած ժողովրդական շարժմանը, որը վերածվում է կազմակերպված ապստամբության: Սակայն նախարարների միաբանությունը պառակտվում է. առաջանում է երկու խմբավորում՝ Վասակ Սյունու և Վարդան Մամիկոնյանի գլխավորությամբ: Վասակ Սյունին հույս ուներ Պարսկաստանի հետ բանակցությունների միջոցով հասնել փոխզիջման՝ պահպանելով հայկական ինքնավարությունն ու դավանանքի ազատությունը։ Այդպես հնարավոր կլիներ նաև խուսափել պատերազմական գործողություններից և հաշվեհարդարներից։ Դրան հակառակ՝ Վարդան Մամիկոնյանը գտնում էր, որ հարկավոր է գնալ վճռական ռազմական գործողությունների և ամեն գնով հասնել հաղթանակի: Այդ որոշումը չի բեկանվում նաև այն ժամանակ, երբ Հազկերտը, նկատի ունենալով ապստամբության ծավալումը, չեղարկում է հայերի հավատափոխության իր հրովարտակը: Ռազմական բախումն անխուսափելի էր:

451 թ. մայիսի 26-ին Տղմուտ գետի ափին՝ Ավարայրի դաշտում, տեղի է ունենում վճռական ճակատամարտը: Հայերը, չնայած իրենց հերոսական և անձնուրաց դիմադրությանը, պարտություն են կրում։ Զոհվում է սպարապետ Վարդան Մամիկոնյանը։ Չնայած դրան՝ ապստամբությունը չի մարում՝ ստանալով պարտիզանական բնույթ։ Այդ ժամանակ պարսիկները հասկանում են, որ Հայաստանի բռնի կրոնափոխությունը պահանջում է չափազանց թանկ ռազմական ջանք։ Ծանր կացության մեջ հայտնված սասանյան արքունիքը ստիպված էր գնալ զիջումների։ Տրվում է կրոնի ազատություն, հանվում են հարկերը, բայց և Վասակ Սյունին զրկվում է մարզպանի պաշտոնից, ձերբակալվում է և մահանում բանտում։ Միառժամանակ պարսից արքունիքը հայերին սիրաշահելու քաղաքականություն է որդեգրում:

Նվարսակի պայմանագիրը

Ավարայրին հաջորդած ժամանակաշրջանում Սասանյան արքունիքի արած զիջումները ժամանակավոր էին։ Պարսկաստանի վարած կրոնափոխության քաղաքականությունն ավելի նուրբ է դառնում. բռնի հավատափոխության փոխարեն պարսիկները պայմաններ էին ստեղծում, որ հայերն իրենց կամքով ուրանան հայրենի կրոնը և տարրալուծվեն պարսկական քաղաքակրթության մեջ։ Զանգվածային դժգոհություններ են առաջանում՝ վերաճելով հակապարսկական ապստամբությունների։ 482 թ., երբ հայտնի է դառնում հեփթաղներից պարսիկների կրած պարտությունը, ապստամբում են նախ աղվանները, ապա վրացիները: Նույն թվականին ապստամբում են նաև հեփթաղական պատերազմից վերադարձած հայ նախարարները: Հայաստանում շուտով ապստամբ ուժերը գրավում են Դվին քաղաքը և այնտեղ կազմավորում նոր կառավարություն. Սահակ Բագրատունին դառնում է Հայաստանի մարզպան, Վահան Մամիկոնյանը՝ Հայոց սպարապետ։

Ապստամբությունը ճնշելու անհաջող փորձից հետո հաջորդ տարի՝ 483 թ. գարնանը, մի նոր բախում է տեղի ունենում հայ-պարսկական զորքերի միջև Արտազ գավառի Ներսեհապատ գյուղի մոտ։ Ճակատամարտն ավարտվում է հայերի լիակատար հաղթանակով: Սակայն դրան հաջորդում է ապստամբների լուրջ անհաջողությունը Վրաստանում։ Վրաց թագավոր Վախթանգ Գորգասալի խնդրանքով օգնության հասած հայ ապստամբական ուժն այստեղ՝ Ճարմանայի ճակատամարտում, պարտություն է կրում։ Ճակատամարտում զոհվում են Սահակ Բագրատունին և Վասակ Մամիկոնյանը: Վահան Մամիկոնյանը մնացած ուժերը ոչնչացումից փրկելու նպատակով ստիպված էր նահանջել և ամրանալ Տայքի իր կալվածքում։

Ապստամբությունը վերջնականապես ճնշելու ևս մի քանի ապարդյուն փորձերից հետո շուտով պարսիկները ստիպված փոխում են իրենց քաղաքականությունը հեփթաղներից կրած նոր պարտության պատճառով։ Պերոզին հաջորդած արքա Վաղարշը փորձում է զիջումներով սիրաշահել հայ նախարարներին, և Նվարսակ գյուղում 484 թ. կնքվում է Նվարսակի հաշտության պայմանագիրը: Համաձայն այդ պայմանագրի՝ (1) վերականգնվում են հայ նախարարների ժառանգական իրավունքները, (2) դադարեցվում են կրոնական հալածանքները, և (3) պարսկական կողմն այլևս չէր միջամտելու հայ նախարարների ներքին գործերին։ Այս պայմանները վավերացնելու համար պարսկական կողմը 485 թվականին Տիզբոն է կանչում Վահան Մամիկոնյանին, որին նախ ճանաչում է Հայաստանի սպարապետ, իսկ որոշ ժամանակ անց՝ նաև մարզպան:

Հարցեր և առաջադրանքներ

1. Ի՞նչ քայլերի դիմեց Հազկերտ II-ը՝ Արևելյան Հայաստանի ներքին ինքնուրույնությունը ոչնչացնելու ուղղությամբ:

Հազկերտ II-ը եղել է Սասանյան Պարսկաստանի արքա, որը թագավորել է 488-496 թթ. Եվ նա իրականացնում է մի շարք քաղաքական քայլեր՝ Արևելյան Հայաստանի ներքին ինքնուրույնությունը խաթարելու ուղղությամբ։

2. Բացատրի՛ր: Ինչո՞վ էր պայմանավորված Արևելյան Հայաստանում Սասանյանների վարած հանդուրժողական քաղաքականությունը:

Արևելյան Հայաստանում Սասանյանների վարած հանդուրժողական քաղաքականությունը պայմանավորված էր մի քանի կարևոր գործոններով՝ ինչպես տնտեսական, այնպես էլ քաղաքական և ռազմական մոտեցումներով:

3. Վերլուծի՛ր :Արդյո՞ք հնարավոր էր խուսափել Ավարայրի ճակատամարտից: Ինչպե՞ս և ինչո՞ւ:

Ավարայրի ճակատամարտը 451 թ. կարևորագույն պատմական իրադարձություն է, որը ձևավորել է ինչպես հայկական, այնպես էլ Սասանյան Պարսկաստանի պատմությունը։ Այն տեղի է ունեցել հայոց կաթողիկոս Վարդան Մամիկոնյանի և Սասանյան արքա Խոսրով II-ի զորքերի միջև։

4. Ի՞նչ նշանակություն ունեցան Վարդանանց և Վահանանց պատերազմները. արդյո՞ք դրանք հասան իրենց նպատակին, ինչպե՞ս:

Վարդանանց և Վահանանց պատերազմները երկու կարևոր ռազմական իրադարձություն էին, որոնք ուղղված էին Արևելյան Հայաստանի քաղաքական ու կրոնական ինքնիշխանության պահպանմանը Սասանյան Պարսկաստանի դեմ։

5. Ինչո՞ւ էին Սասանյան արքաները ձգտում հայերին դավանափոխ անել։

Սասանյան արքաները ձգտում էին հայերին դավանափոխ անել հիմնականում քաղաքական, կրոնական և ռազմավարական նկատառումներով։

6. Որքանո՞վ էին արդարացված Վասակ Սյունու և Վարդան Մամիկոնյանի խմբավորումների մոտեցումները. հիմնավորի՛ր և փաստարկի՛ր:

Վասակ Սյունու և Վարդան Մամիկոնյանի խմբավորումների մոտեցումները համարվում են կարևոր պատմական խնդիրներ, որոնք կապված են Սասանյան Պարսկաստանի նկատմամբ Հայաստանի քաղաքական և կրոնական ինքնիշխանության պաշտպանության հետ:

7. Պատկերացրո՛ւ, որ դու Վասակ Սյունին ես և արդեն գիտես, որ Վարդան Մամիկոնյանն ու իր կողմնակիցները վճռել են մինչև վերջ պայքարել Սասանյանների դեմ: Իսկ քո երկու որդիները պատանդ են Սասանյան արքունիքում: Ի՞նչ քայլերի կդիմես այդ վճռական պահին և ինչպե՞ս կհիմնավորես քո արարքը:

143. Տրված բառերի (գերադրական աստիճանի ածականների) հոմանիշ ձևերը գրի՛ր:

Օրինակ՝ ամենից լավ — ամենալավ, լավագույն
ամենամեծ — ամենից մեծ, մեծագույն
փոքրագույն- ամենափոքր, ամենից փոքր

ամենավատ — ամենից վատ, վատագույն

գեղեցկագույն — ամենագեղեցիկ, գեղեցիկագույն

բարձրագույն — ամենաբարձր, բարձրագույն

ամենաազնիվ — ամենից ազնիվ, ազնվագույն

ամենից հզոր — ամենաուժեղ, հզորագույն

ամենից ահեղ — ամենաահեղ, ահեղագույն

համեստագույն — ամենահամեստ, համեստագույն

ամենահին — ամենից հին, հինագույն

ամենից ծանր — ամենաուժեղ, ծանրագույն

ամենալուրջ — ամենից լուրջ, լուրջագույն

ամենից խոշոր — ամենամեծ, խոշորագույն

144․ Ընդգծված բառերը (գերադրական աստիճանի ածականները) փոխարինի՛ր հոմանիշ ձևերով:

Օրինակ՝

Հայաստանի ամենամեծ քաղաքը Երևանն է: — Հայաստանի ամենից մեծ քաղաքը Երևանն է: Հայաստանի մեծագույն քաղաքը Երևանն է:

Ամենահին բառարանը հնագիտական պեղումների ժամանակ Սիրիայում է հայտնաբերվել: Աշխարհի ամենալայն ծառուղին և ամենաերկար փողոցը Բուենոս Այրեսում են: Մեր մոլորակի վրա հանդիպող ամենից հազվադեպ հիվանդությունը «կուրու» կամ ծիծաղի հիվանդություն է կոչվում: (Մինչև այժմ դա միայն Նոր Գվինեայում է նկատվել: Հիվանդացածներից ոչ մեկը չի փրկվել): Ամենից թանկ գիրքը 1455 թ. Գուտեմբերգի (առաջին տպագրիչն է) տպագրած «Աստվածաշունչն» է, որի մեկ օրինակի համար 1926 թ. երեսունհինգ հազար դոլար են վճարել:

***

Ածականը ցույց է տալիս առարկայի հատկանիշ (որպիսություն): Առարկայի հատկանիշը կարող է համեմատվել այլ առարկաների նույն հատկանիշի հետ, արտահայտել նրա առավել, պակաս լինելը կամ էլ գերազանցությունը: Ածականի համեմատության աստիճանները կազմվում են ավելի, պակաս, քիչ, նվազ, ամենից բառերով և ամենա-, -ագույն ածանցներով:

145․ Կետերի փոխարեն տեղադրի՛ր տրված ածականները: Տրված ու ստացված տեքստերը համեմատի՛ր (ածականները խոսքում ի՞նչ դեր ունեն):

Խոտավետ, լեռնային, հավերժական, կենդանական, բարձր, վայրի, մորուքավոր, անմատչելի, մշուշապատ:

Երբ խոտավետ տափաստաններից բարձրանում ենք դեպի լեռնային մարգագետինները և գնում դեպի հավերժական ձյան սահմանը, կենդանական աշխարհն աղքատանում է: Բարձր լեռնագագաթներին ամենից շատ վայրի ոչխարներն ու մորուքավոր քարայծերն են լինում: Նրանք սիրում են կանգնել անմատչելի ժայռերի կատարներին ու նայել հեռու՝ մշուշապատ սարերին ու դաշտերին:

146. Կետերի փոխարեն տեղադրի՛ր տրված ածականները: Տրված ու ստացված տեքստերը համեմատի՛ր:

Լայնահուն, հորդահոս, կարկաչուն, արագավազ, սառնորակ, զուլալ, տարբեր, ամենախոր, անուշահամ, բարձր, կապույտ, մաքուր, թափանցիկ, արևոտ, հանդարտ (եղանակ), հարուստ, լեռնային, գեղատեսիլ, ամենամեծ, սքանչելի, գողտրիկ, վճիտ:

Գետնի վրայով լայնահուն ու հորդահոս գետեր, կարկաչուն ու արագավազ առվակներ են հոսում, գետնի տակից սառնորակ ու զուլալ աղբյուրներ են բխում, և երբ նրանց ջրերը որևէ իջվածքում կուտակվում են, լիճ է գոյանում: Իսկ որքա՜ն տարբեր լճեր կան: Երկրագնդի ամենախոր լճի՝ Բայկալի ափերը երիզող անուշահամ լեռներն ասես բարձր մշուշի վրա են կախված: Ձգվում է կապույտ լիճը հարյուրավոր կիլոմետրեր, ու տեղացիները նրան ծով են անվանում: Բայկալը մաքուր ու թափանցիկ ջուր ունի: Արևոտ ու հանդարտ եղանակին լճի հատակը տեղ-տեղ երևում է: Մեր հանրապետությունը լեռնային լճերով գեղատեսիլ է: Դրանցից ամենամեծը Սևանա լիճն է, որտեղ իշխան ձուկն է բնակվում: Դիլիջանից քիչ հեռու մի գողտրիկ լիճ կա: Նա այնքան վճիտ ջուր ունի, որ նրան Պարզ լիճ են կոչում:

147.Խմբավորիր բայերը ըստ ի՞նչ անել, ի՞նչ լինել հարցերի:

Հանդիպել, շքեղանալ, ժպտալ, հարստանալ, սևանալ, ներել, մթնել, կահավորել, թանկանալ, անհետանալ, խնամել, ճաքել, պայքարել, կապտել, ծարավել, վստահել, շիկնել, նեղանալ:

Ի՞նչ անել: հանդիպել ժպտալ ներել կահավորել խնամել պայքարել վստահել շիկնել

Ի՞նչ լինել: Շքեղանալ հարստանալ սևանալ մթնել անհետանալ ճաքել կապտել ծարավել նեղանալ

148.Կազմիր բայեր տրված գոյականներից:
Ավարտ, կռիվ, վեճ, շղթա, հաշիվ, կույտ, ժպիտ, սղոց, վճիռ, տոն, փունջ, կարոտ, վկա, կազմ, կերակուր, գործ, հունձ, սոսինձ, փայլ, անձրև, քրքիջ, ավել, գին, նվեր:

Ավարտ – ավարտել

Կռիվ -կռվել

Վեճ- վեճ անել

Շղթա – շղթայել

Հաշիվ – հաշվել

Կույտ – կույտ անել

Ժպիտ – ժպտալ

Սղոց – սղոցել

Վճիռ – վճռել

Տոն – տոնել

Փունջ -փունջ անել

Կարոտ – կարոտել

Վկա – վկայել

Կազմ – կազմել

Կերակուր – կերակրել

Գործ – գործել

Հունձ – հունձ անել

Սոսինձ – սոսինձել

Փայլ – փայլել

Անձրև – անձրև գալ

Քրքիջ – քրքիջ անել

Ավել – ավելացնել

Գին – գին առնել

Նվեր – նվիրել

149.Գտիր առաջին շարքի բայերի հոմանիշները երկրորդ շարքում:
ա. գերել, կազդուրվել, փայլել, գոռոզանալ, չքանալ, ընկղմվել, ոգևորել
բ. խրախուսել, անհայտանալ, սուզվել, կախարդել, մեծամտանալ, ցոլալ, առողջանալ:

ա. ննջել, գողանալ, դժգոհել, ուղղել, մտորել, անարգել, մարտնչել
բ. պայքարել, փնթփնթալ, խորհել, ստորացնել, շտկել, հափշտակել, նիրհել:

ա.

գերել – կախարդել
կազդուրվել – առողջանալ
փայլել – ցոլալ
գոռոզանալ – մեծամտանալ
չքանալ – առողջանալ
ընկղմվել – սուզվել
ոգևորել – խրախուսել
բ.

խրախուսել – ոգևորել
անհայտանալ – անհետանալ
սուզվել – ընկղմվել
կախարդել – գերել
մեծամտանալ – գոռոզանալ
ցոլալ – փայլել
առողջանալ – կազդուրվել
ա.

ննջել – նիրհել գողանալ – հափշտակել դժգոհել – փնթփնթալ ուղղել – շտկել մտորել – խորհել անարգել – ստորացնել մարտնչել – պայքարել

բ.

պայքարել – մարտնչել փնթփնթալ – դժգոհել խորհել – մտորել ստորացնել – անարգել շտկել – ուղղել հափշտակել – գողանալ նիրհել – ննջել

150.Ընդգծիր բայերը:
Հմայել, անվայել, շահել, առավել, ջերմել, ավել:
Անսխալ, կսկծալ, փսփսալ, ծավալ, ձնհալ, հեկեկալ: